Mərkəzi bankların qərarları digər iqtisadiyyatlardakı faiz dərəcələrinə ciddi təsir gücünə malikdir. Tədqiqatlar göstərir ki, dünyanın marketmeykeri hesab olunan Federal Ehtiyat Sistemindən (FED) başqa daha 14 mərkəzi bankın monetar siyasəti digər ölkələrə, həmçinin ABŞ-a, əhəmiyyətli dərəcədə təsir edir.
Bir ölkənin mərkəzi bankının faiz dərəcələrində dəyişiklik etməsi digər ölkələri də buna cavab olaraq öz monetar siyasətlərində düzəliş etməyə məcbur edir. Bu effekt “spillover” yəni “yan təsir” adlanır.
Spillover – bir iqtisadiyyatda yaxud bazarda baş verən hadisələrin başqa iqtisadiyyata yaxud bazara təsiri.
Bir qayda olaraq, mərkəzi bankların spilloverlərinə həsr edilmiş tədqiqatlarda əsas diqqət FED-ə ayrılır: onun qərarları digər iqtisadiyyatlarla yanaşı, hətta bütünlükdə qlobal maliyyə dövriyyəsinə təsir göstərir. FED-in spilloverləri nəticəsində bir çox ölkələr, həmçinin müstəqil monetar siyasətə, inflyasiya hədəflənməsinə və nisbətən böyük maliyyə bazarlarına malik ölkələr də öz monetar siyasətlərinin müəyyən edilməsində çətinlik çəkir.
Orta və yüksək gəlirə sahib 20 ölkənin mərkəzi banklarının spilloverlərini təhlil edən Kristofer Kottonun fikrinə görə, digər iqtisadiyyatlar bu cür “yan təsirlərə” ancaq FED-in siyasəti nəticəsində məruz qalmır. Bir ölkənin monetar siyasəti oxşar xüsusiyyətlərə malik ölkələrin də borc bazarlarının orta və uzaq vədəli faiz dərəcələrinə təsir göstərir. Amma bu, FED ilə müqayisə oluna bilməz, çünki onun təsiri həm inkişafda olan ölkələrin iqtisadiyyatlarına, həm də çox sayda aktivlərin qiymətlərinə təsir göstərir. Bununla belə, onların təsiri də önəmli olaraq qalır.
Bu o deməkdir ki, bir ölkədəki mərkəzi bankın digər ölkədəki “kolleqa”sının siyasətinə təsir göstərməsi günümüzdə lazımi qədər qiymətləndirilmir. Hətta FED belə ancaq öz siyasətinin geri qayıdan təsiri ilə deyil, digər mərkəzi bankların birbaşa təsirləri ilə də üzləşir. Bu mövzuda araşdırma aparan tədqiqat işləri böyük iqtisadiyyatlarda mərkəzi bankların spilloverlərini nəzərdən keçirərkən onların təsirlərinin FED ilə müqayisədə yüksək olmadığı qənaətinə gəliblər.
Nüfuzlu mərkəzi banklar
Kotton bir mərkəzi bankın digər iqtisadiyyatlara təsir gücünü müəyyən etmək üçün faiz dərəcələri barədə qərar açıqlanandan 1 saat əvvəl və sonra başqa ölkələrdə də qiymətləndirmə aparmışdır. Bu, zaman aralığının seçilməsi bütün kənar faktorları istisna etmək və aşkar edilən effektin müvəqqəti olub-olmadığını müəyyən etmək üçündür. İqtisadiyyatçı tərəfindən 1996-2022-ci illər aralığında 20 mərkəzi bankın ümumilikdə 4000-ə yaxın fazi dərəcələri ilə bağlı qərarı və 1000-ə yaxın iclas protokolu tədqiq edilmişdir.
Məlum olmuşdur ki, 14 mərkəzi bankın qərarları borc bazarının uzunmüddətli faiz dərəcələri vasitəsilə inkişaf etmiş iqtisadiyyatlara təsir edir. Bunlar Avstraliya, Kanada, Çexiya, avrozona, Yaponiya, Meksika, Norveç, Yeni Zelandiya, Polşa, Rumıniya, Cənubi Koreya, İsveç, İsveçrə və Böyük Britaniyadır.
Məsələn, avrozona ölkələrinin Avropa Mərkəzi Bankının (AMB) qərarına cavab olaraq dövlət istiqrazları üzrə onillik faiz dərəcələrini 1 baza bəndi artırması digər inkişaf etmiş iqtisadiyyatlarda həmin göstəricinin 0,6 baza bəndi artmasına gətirib çıxarır. Hətta bu nəticə belə, FED-in göstəricisindən (0,5 baza bəndi) yüksəkdir. İsveçrədə analoji artım bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə 0,23, Kanada və Birləşmiş Krallıqlarda 0,19, İsveçdə 0,17, Avstraliyada isə 0,14 baza bəndi artıma səbəb olmuşdur. Kottonun hesablamasına görə, dövlət istiqrazları üzrə onillik faiz dərəcələri ilə bağlı qərarların ümumi təsirinin yalnız 5/1 hissəsi FED-in payına düşür.
Mərkəzi banklar ortavədəli (ikiillik) faiz dərəcələrinə əhəmiyyətli, ancaq daha kiçik miqyasda təsir göstərir. Bu göstəricilərdə FED-in təsiri daha güclüdür. Ümumi təsirin 40%-i onun payına düşür. Qısamüddətli faiz dərəcələri isə ortalama olaraq, ancaq FED-in qərarlarına reaksiya verir. Ümumilikdə, qiymətli kağızların dövriyyəsinin bütün zaman məsafələrini (qısamüddətlidən tutmuş uzunmüddətliyə kimi) nəzərə alsaq, inkişaf etmiş ölkələrin borc bazarlarına təsirin 60%-in ABŞ-dan qaynaqlandığını görərik.
İnkişafda olan ölkələrin faiz dərəcələrinə isə ancaq FED-in siyasəti təsir göstərir. Əgər FED-in qərarına əsasən, ABŞ-da iki yaxud onillik faiz dərəcələri 1 baza bəndi artarsa, inkişafda olan ölkələrdə bu göstərici uyğun olaraq 0,45 və 0,41 baza bəndinə bərabər olar. Tədqiqat işində adı çəkilən mərkəzi bankların qərarları inkişafda olan ölkələrin bazarlarında elə də bir ciddi dəyişikliyə səbəb olmur.
Yayılmış fikrin əksinə olaraq, bir sıra inkişaf etmiş ölkələrin mərkəzi banklarının qərarları ABŞ və avrozonadakı faiz dərəcələrinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Bu heç də həmişə ancaq FED-in və AMB-ın öz qərarlarının geri qayıdan təsiri (məsələn, FED-in qərarı hər hansı bir dövlətin bazarına təsir göstərir və bu bazarda gedən dəyişikliklər də öz növbəsində ABŞ bazarına təsir edir) ucbatından baş vermir. Avstraliya, Kanada, İsveçrə, avrozona, Böyük Britaniya yaxud İsveçdə onillik faiz dərəcələri 1 baza bəndi artarsa, ABŞ-da da analoji sahədə dəyişiklik olacaqdır. Avrozonanın “təsir effekti” 0,74 baza bəndi, sadalanan digər ölkələrin isə təxminən 0,1-0,2 baza bəndi təşkil edir. Avrozona özü də digər mərkəzi banklardan qaynaqlanan oxşar təsirlərə məruz qalır. Əgər ABŞ-da faiz dərəcəsinin 1 baza bəndi artımı avrozonada istiqrazlar üzrə 0,4 baza bəndi artıma səbəb olursa, Kanada, İsveçrə, Çexiya, Böyük Britaniya və İsveçdə həmin artım avrozonada 0,1-0,3 baza bəndi artıma gətirib çıxarır.
Bütün bu effektlər davamlı xarakter daşıyır və hətta zamanla arta da bilər. Bunun səbəbi, ola bilsin, ondadır ki, bazar oyunçularına yeni informasiyanı “həzm etməyə” zaman lazım olur.
Mərkəzi bankların addımları ancaq istiqraz bazarına deyil, həmçinin korporativ borc bazarına da təsir edir. Maliyyə bazarlarına ən böyük təsiri 8 ölkənin (Avstraliya, Kanada, İsveçrə, Çexiya, avrozona, Böyük Britaniya, İsveç və ABŞ) monetar siyasəti göstərir. Onların faiz dərəcələrinin 1 baza bəndi artması ona gətirib çıxarır ki, ABŞ şirkətlərinin AAA kredit reytinqli korporativ borcu üzrə faiz dərəcələri ən az 0,1 baza bəndi artır. Lakin əksər hallarda artım daha gözəçarpandır.
Görünən odurki, bəzi ölkələrin monetar siyasəti digər ölkələrin hökümət və şirkətlərinin hansı faiz dərəcəsi ilə borc götürməsinə təsir göstərir və bu ancaq FED-in siyasəti deyil. Baxmayaraq ki, FED-in təsir gücü digər mərkəzi banklarla müqayisədə daha geniş miqyaslıdır: onun qərarları borc bazarlarından əlavə, inkişaf etmiş və inkişafda olan ölkələrin fond birjalarına, həmçinin qızılın və gümüşün qiymətinə tədir edir. Heç bir başqa pul tənzimləyicisi bu qədər geniş aktivlərə sahib deyil.
Təsir mexanizmləri
Mərkəzi bankların digər iqtisadiyyatlara “yan təsir”lərinin səbəbi bankdan asılı olaraq dəyişir. FED-in təsiri bazar oyunçularının ancaq ABŞ-da yox, həm də digər ölkələrdə faiz dərəcələri ilə əlaqədar fikirlərinin dəyişməsi ilə bağlı ola bilər. Həmin ölkələr də FED-in ardınca öz siyasətlərində dəyişiklik edəcəklər. Bu nə üçün FED-in qərarlarının müxtəlif aktivlərin qiymətlərinə bu cür təsir etdiyini izah edir. Digər mərkəzi bankların təsir gücü daha çox uzun müddətli gəlir əyrisindəki, yəni uzun müddətli borc qiymətli kağızlarındakı, dəyişikliklərdə özünü göstərir. Əgər bazar hesab edirsə ki, faiz dərəcələrinin dəyişməsi ancaq qısamüddətlidir, demək digər bazarlara təsiri əhəmiyyətli dərəcədə olmayacaq.
Bununla belə, bütün ölkələr üçün mərkəzi bankın güclü spillover yaratmaq bacarığını müəyyən edən əsas faktor ÜDM-dir. Tədqiqatlar onu göstərir ki, ancaq orta və yüksək ÜDM-ə malik mərkəzi banklar bu cür təsir gücünə sahibdirlər. İqtisadiyyat nə qədər böyükdürsə, təsirin intensivliyi də bir o qədər yüksəkdir.
FED-in təsirinin miqyası, həmçinin ABŞ və digər bir ölkənin iqtisadi və mədəni əlaqələrindən asılıdır. Qalan mərkəzi banklar üçün isə əsasən mədəni əlaqələr rol oynayır. Kotton kitabında iqtisadi əlaqələri ixrac göstəricilərinə əsasən, mədəni əlaqələri isə iki ölkələrin din yaxınlığı ilə qiymətləndirir. Bir-birinə mədəni sahədə xüsusən “bənzəyən” ölkələrə mərkəzi banklarının güclü qarşılıqlı təsiri səciyyəvidir. Bu ən çox Avstraliya-Yeni Zelandiya və Norveç-İsveç cütlüklərinə aiddir. Sərmayəçilər çox zaman oxşar xüsusiyyətlərə sahib aktivlər axtardığından, sıx mədəni əlaqələri olan ölkələrə üstünlük verirlər.